ساختار باغ ایرانی

ساختار باغ ایرانی

طرح باغ ایرانی براساس شکل چهارگوش طراحی شده است. ساختار باغ ایرانی براساس تربیع و اشکال ماندالایی با تقسیم گردش آب در جوی­ها طراحی می­شود. به علاوه در آن توجه خاصی به شکل­های هندسی می­شده و شکل مربع که فاصله بین اجزا باغ را ساده و روشن نشان می­داد از اهمیت خاصی برخودار بوده است. در میان این اصول از همه مهم­تر می توان به الگوی چهار باغ اشاره نمود که به عنوان یکی از ماندگارترین ابداعات هخامنشیان درعرصه طراحی یادمانی باغ برای نخستین بار در نیمه دوم قبل از میلاد در پاسارگاد پا به عرصه ظهور گذاشت (پیرنیا، 1373)

. عدد چهار، به چهار عنصر مقدس، به چهار فصل و جز اين­ها برمي­گردد. آن را در نمادگري بودايي نيز باز مي­يابيم که در آن چهار رود از مرکز جاري مي­شوند و نشانه زندگي جاويد و باروري­اند. بهشت آرماني قرآن، وارث اين تقسیم باغ به چهار قسمت با چشمه­اي در مرکز آن است. در واقع مربع؛ ايستاترين، کامل­ترين شکل و نماينده متجسم­ترين و ثابت­ترين جنبه خلقت است.مربع نمادي از زمين، وسعت، ايستايي و پايداري است. (طوسی و امامی­فر، 1390)

تنوع در وحدت، وحدت در تنوع:

باغ ایرانی در عین وحدت در خطوط کلی، هندسه و مصالح اجرایی، دارای تنوع فضایی بی­نظیری است. تنوع فضایی باغ با تعریف فضاهای مستقل از هم از طریق محدودسازی، تنظیم فاصله دید، بهره­گیری از اشکال کامل هندسی، طرح کاشت، ترکیب بندی­های متفاوت از گونه ­های گیاهی، کارکردهای فضایی آب، بهره ­گیری از مصالح و امثال آن نمود پیدا می­کند. محورهای اصلی، محورهای فرعی، کرت­ها، انواع حوض­ها و فضاهای ساخته شده با نوع بسیار زیادی که ارائه می­دهند نشان از یک نظم و وحدت سازی در کلیت باغ می­دهند. (خسرجردی و محمودی، 1393)

عناصر باغ ایرانی

• آب

آب به عنوان مهم­ترین عنصرحیات در پیدایش تمدن­های بشری و ساخت شهرها، در جهان بویژه در ایران نقشی اساسی داشته است. حیات اجتماعی و بقاء و رونق شهرها و آبادی­ها، بیش از هرچیز وابسته به وجود آب بوده است. آب الفبای آبادانی است و “بی- آب- آن” یعنی بیابان، بی حرف نفی “بی آب” بدون آب (دهخدا، 1339).

با توجه به شرایط اقلیمی ایران که میانگین بارندگی در اکثر مناطق آن کمتر از بارش جهانی است، می­توان گفت که آب به عنوان یکی از مهم ترین دغدغه­های ایرانیان و بزرگ­ترین چالش برای مردمان این سرزمین محسوب می­شد (حائری، 1386).

توجه به هر یک از عناصر چهارگانه نیز در باغ ایرانی ریشه­ای کهن دارد. آناهیتا الهه آب در اعتقادات ایرانیان همواره حضور داشته است و آب حیات بخش که در مظهر خود به چهار قسمت تقسیم می­شود، بهشتی در دل بیابان می­آفریند(نیلوفری، 1385).

ایرانی همواره با شیوه­­­های ماهرانه آب را بیش از آنچه هست می­نماید. آب در باغ ایرانی در جوی­ها و سینه کبکی­ها، فواره­ها، استخرها و شترگلوها وجود دارد. (متحدین، 1374)

• خاک

خاک جسم قدیم است و جماد ازلی و خاطره ای ازلی در ذات خود دارد (دادابه، 1383).

باغ در سرزمین­های گرم و خشک آیتی از سرزندگی خاک و تمثیلی از بهشت برین برکره ارض می­باشد (دیبا و انصاری، 1374).

خاک در اسلام علاوه بر بیان خلقت انسان به عنوان برترین مخلوق از خاک، عامل پاک­کننده آب در تیمم(سوره مائده، آیه6) بیان شده است. آب ناپاک بعد از گذر از خاک پاک شده و به منبع اولیه باز می­گردد. انسان بعد از مرگ در خاک دفن شده و گیاهان در هر رستاخیز طبیعت از خاک سر بر می­آورد. با وجود این که خاک نسبت به دیگر عناصر بعد مادی بیشتری برخوردار است ولی در تمدن معناگرایی ایرانی مانند دیگر عناصر، ویژگی­های نمادین را بر عهده دارد، به ویژه آن که به جهت اقلیم ایران کاربرد بسیاری در معماری و در نوآوری­های ایرانی دارد. (تقی­زاده، 1387)

• آتش

ایزد مهر در نقش های کهن از میانه برخورد دوسنگ پدید آمده است، بی­شک در باغ­های کهن ایرانی محلی برای افروختن آتش نیز وجود داشته است. از عکس­های هوایی شهر فیروز­آباد چنین استنباط می­شود که مناره آتشگاه کنونی در این شهر، در مرکز تقاطع دو محور باغ مستطیل شکل قرار داشته که با شبکه­ای از جویبار­ها آبیاری می­شده است. ازنمونه­های دیگر می­توان به باغ “ویس” نیاسر و همجواری کنونی آن با آتشکده کهن و مدخل غاری مربوط به آیین مهر دراین باغ اشاره نمود. (بمانیان و همکاران، 1387)

• باد

در باغ­های ایرانی با بنا­هایی به نام هشت بهشت آشنا می­شویم. طرح هشت ضلعی از چرخش 2 مربع پدید آمده و به تعابیری هشت عدد رمز خورشید و جایگاه پاکان بوده است که خداوند می­تواند با بشر در آن ارتباط برقرار کند. در محل این هشت بهشت­ها، آدمی با عنصر چهارم یعنی با دوسیالیت مواجه می­شود و دم نهانی عالم را در تقابل با سکنای خود حس می­کند (بمانیان و همکاران، 1387).

در قرآن به باد بشارت دهنده (سوره رم، آیه46) اشاره شده است. باد با تأثیرات شگرفی که در مسیر حرکتی خود بر فرم کالبدی عناصر طبیعی دارد، منشأ نقوش و فرم­های بدیع ایرانی چون اسلیمی­ها، پیچ­ها دانسته شده است. عنصر باد به لحاظ فرمی مستقل از مکان است ولی تأثیر بسیاری بر مکان­یابی و جهت­گیری بناها و عناصر مختلف معماری، به جهت حفظ و ایجاد آسایش محیط مصنوع دارد. (تقی­زاده، 1387)

• گیاه

هنر هخامنشی سرتاسرمملو از شکل های گوناگون درخت زندگی است و درخت را به عنوان عنصر مقدس پنجم یاد کرده از آنجا که هستی او از عناصر چهارگانه است. ایرانی هر گیاه را بی­هدف در هر کجای باغ نمی­کاشته بلکه هم زیبایی بسترهای کاشت باغ را در نظر داشته و هم از مصارف دارویی گیاهان بهرمند می­شده است. همچنین در نظام کاشت درختان نیز دقت می­شده است. هر بخش از باغ که به شکل مربع یا مستطیل است به مربع­های کوچک تقسیم می­شود. در هر رأس این شبکه مربعی، یک درخت که عمر طولانی­تر دارد کاشته می­شود و سپس این مربع­ها به مربع کوچک­تر تقسیم و در هر رأس آن درختان با عمر متوسط و به همین ترتیب درختان با عمر کوتاه در رأس مربع­های میان آن­ها کاشته می­شود. این نظم هندسی به قدری دقیق بوده که از هر طرف که نگاه می­کردند، ردیف درختان دیده می­شده است. همچنین این نظم از نظر عملکردی به گونه­ای بود که در اثر گذشت زمان و جایگزینی احتمالی درختان ازبین رفته تا زمان­های طولانی حفظ می­شد و شکل کلی باغ از بین نمی­رفت و امکان نورگیری منظم همه درختان فراهم می­شد به گونه­ای که ناگهان قسمت اعظمی از باغ خالی ازدرخت نشود. (بمانیان و همکاران، 1387)

گردآورنده: مرضیه هوشمند